شاهنامه خوانی 6 – ضحّاک، آفریده ی شگفت شاهنامه – خوانشِ نخست: آتشفشان

ضحّاک منفورترین موجود شاهنامه است نه فقط چون دیوسیرت است بلکه چون در عینِ شرارت، استعمارگر ایران زمین و قاتلِ جانِ مردمانش نیز بوده است. اما این موجودِ بدنهادِ ماردوش کیست؟ یا بهتر است بپرسیم نماد و نماینده ی چیست؟ چنانکه خواهم گفت ضحّاک ترکیبی بی نهایت هنرمندانه از دشمنانِ طبیعی، عقیدتی و سرزمینیِ ایران زمین است.

با اینکه کلمه ی ضحّاک عربی به نظر می رسد اما ریشه ی ایرانی دارد. در اَوِستا از او به عنوان اَژی دٓهاک یاد شده است که اژی در آن معنایِ "مار" و دهاک معنایِ "ویرانگر" می دهد. این قسمت دوم، یعنی دهاک بوده است که تبدیل شده است به ضحّاک. اما کلمه ی اژی دهاک شما را یاد چه می اندازد؟ اژدها؟ بله، اگر به توصیفِ ایشان در اوستا هم دقت کنید می بینید که او موجودی خبیث، سه سر و شش چشم است که تنها چیزی را که به یاد آدم می اندازد همان اژدها است.

اسطوره ی اژدها اما منحصر به ایران زمین نیست و در بسیاری اساطیر شرقی حضور دارد. اما اژدها از کجا وارد این همه قصه شده است؟ به نظر می آید اژدها در این اسطوره ها نمادی از آتشفشان است که گدازه های سرخش چون ماری چند سر از کوهها سرازیر می شوند. شاید شما هم قصه های قدیمی مادربزرگتان را به یاد بیاورید که در آنها اژدهایی آتش-دَم سرچشمه‌ی رودخانه را می بست یا آب آن را مسموم می کرد و مردم شهر مجبور بودند برایش دختر جوانی به عنوان قربانی بفرستند تا خشمش فرو بنشیند. بستن و سمی کردن، کارِ همین گدازه های پر گوگرد آتشفشان بوده که به رودخانه می ریخته اند.

البته خود ضحّاکِ شاهنامه قیافه ی اژدها ندارد. حاکمی پدرکُش از عربستان است که با بوسه ی شیطان مارهایی مغز خوار بر دو دوشش می رویند و علاوه بر نامش که قبلا گفتم این دو مارند که نشان نزدیکی ضحّاکند با اژدها. البته می توان دیگر آثار اژدها را نیز در قصه ی او در شاهنامه یافت. چنانکه فردوسی می فرماید، به دستور خداوند, فریدون ضحّاک را نمی کشد، او را به بالای دماوند می برد و در دهانه ی کوه آویزان می کند. همچنین اوستا بر این است که ضحاک در آینده بازخواهد گشت تا باز هم تباهی بیافریند. چه چیزی ممکن است بر بلندای دماوند حبس باشد و باز بیاید و ویرانگری کند؟ می بیند که بسیاری از نشانه های آتشفشان در شخصیت ضحّاک حضور دارند.

اما فقط همین؟ آیا ضحّاک فقط نماد یک پدیده ی طبیعی ویرانگر چون آتشفشان بوده است؟ همانطور که پیشتر گفتم جواب "نه" است، او ترکیبی تَردَستانه از چندین پدیده ی مهم است چنانکه در ادامه خواهد آمد.