شاهنامه خوانی 7 – ضحّاک، آفرینشِ شگفتِ شاهنامه – خوانشِ دوّم: ایزدِ سومری

در گفنار پیش گفتم که ضحّاک را نباید در یک پدیده خلاصه کرد. برای نمونه دیدیم که او از اژدها (و آتشفشان) نشانِ بسیار دارد اما قیافه اش شبیه اژدها نیست. انسانی است که دو مار بر دوش دارد. اینجا می بینیم این شمایل از کجا آمده است.

به عکسِ نقش برجسته ی همراه این گفتار نگاه کنید. شاید گمان کنید این شاهِ ماردوشِ بر تخت نشسته از روی ضحّاکِ شاهنامه ساخته شده اما اینطور نیست! این نقشِ مهری سفالی از سومریان بین النهرین است وعمرش به چند هزارسال پیش از شاهنامه بر می گردد اما بسیار آشکار است که توصیف ظاهر ضحّاک از چنین نقشی گرفته شده است. شاهنامه هم ضحّاک را از اعرابی می داند که از همان نواحی آمده اند.

امّا ایشان کیست؟ ایشان جنابِ نین-گیش-زِدا است. اگر دنبال معنایش هستید "نین" یعنی خدا و ایزد، "گیش" یعنی گیاه و درخت، و "زِدا" همان زاده است که آخر اسم فامیل من هست به معنی فرزند. سر هم که بگذاریم می شود "ایزدِ درخت-زاد". چنانکه از نامش بر می آید او خدایِ زایندگی و برکت و رویش بوده است و چون همه ی اینها به زیرِ زمین ربط دارند ایشان ایزد دنیای زیرِزمین هم بوده اند. این مارها هم که بر دوشش روییده اند مارهایِ بد طینتِ مغزخوار نیستند، اینها مارهای خوش یمنی هستند که در بسیاری فرهنگ ها مظهر زایشند چون از زیر زمین می آیند. حتی در بعضی نقش های نین-گیش-زِدا، به جای مار دو رودخانه ی پر آب و ماهی از دوش های پر برکتش جاریند.

اما چه شده که خدایِ برکتِ سومر، ضحّاکِ ویرانگرِ ایران شده است؟ پاسخ در ذاتِ اشغالگری است! در این خوانش، ضحّاک نماینده ی زمانی است که ایران به تسخیرِ ساکنانِ بین النهرین در آمده است و چنانکه رسم بوده وقتی اشغالگران سرزمینی را فتح می کرده‌اند، دین و خدایانِ آن را ممنوع کرده و مغلوبان را به پرستشِ آیین و ایزدانِ خویش وا می داشته اند والبته این خدایانِ فاتحان در درون ملت شکست خورده منفور می مانده اند. اگر یادتان باشد گفته بودم که جمشید خدای زیرزمین در فرهنگ ایرانی بوده است. آنچه شاهنامه روایت می کند غلبه ی ضحّاک (همین جنابِ نین-گیش-زِدا) بر ایزدِ هم پایه ی ایرانی او جمشید است. در واقع برکتِ بین النهرین به بهای ویرانی ایران به دست آمده است.

این بار بخش دیگری از شخصیت ضحاک را خواندیم. او نماینده ی همسایگانی است که مدتها ایران را اشغال کرده بودند. در خوانش بعد به آخرین و شاید مهمترین پدیده ای که ضحّاکِ شگفت انگیزِ شاهنامه را شکل داده خواهم پرداخت: حمله ی اعراب مسلمان به ایران!

18h