شاهنامه، خوانشی دیگر 12 – دیوها کیستند؟ - خوانشِ نخست: خدایانِ دیگران

شاهنامه دیوها را موجوداتی عجیب و غریب چون غول هایِ شیطان صفتِ قوی هیکلی که شاخ و دم دارند تصویرمی کند. اما این خبایٔثِ بد ذات که می دانیم واقعا به این شکل و شمایل نبوده اند نماینده ی کیستند؟ شبیه ضحّاک، اینجا نیز خواهیم دید که دیوها نیز ترکیبی از پدیده های مختلف بوده اند.

این بار هم از معنی کلمه ی دیو شروع می کنم. دیوی که در شاهنامه آمده از دَیِٔوَ یا دَوا در سانسکریت است که معنای نور و خدا می دهد. این کلمه در یونانی شده است دیٔوس یا همان که شنیده اید زیٔوس، خدای خدایان! بله! برخی دیوهای شاهنامه خدایان دیگران بوده اند. ظاهرا وقتی که ایرانیان از سرزمین ها و به دنبالش از دین های اولیه ی مشترکشان با دیگران منشعب شده اند و دین متفاوتی اختیار کرده اند، خدایان پیشین را مظاهر شرارت دانسته اند.

نگاهی به دین های منشعب شده در جهان که بیندازید ماجرا بیشتر آشکار می شود. برای نمونه شیعه که از سنی منشعب شده با بزرگان و خلفای آن دشمن شده و سنی هم آن را بدعت گذار دانسته است و البته روایت هایِ زیادی از نفرت بین این دو مذهب وجود دارد. از جنگ هایِ بین ایران و عثمانی بگیرید که کشتن طرفین حتی پرثواب تر از قتل نامسلمانان دانسته می شد تا بحث های امروزیِ جنگ هایِ فرقه ای در خاورمیانه.

اما این دیوسازی های مقدّساتِ دیگران به چه درد می خورد؟ واقعیّت این است که این دشمنی هایِ دینی بیش ازاینکه اتفاقی آسمانی باشند مربوط به تضاد منافع سیاسی و زمینی انسانهاست. این شاخ و دم دادنها به دین دیگران و غول و شیطان کردن مقدسات آنها به اتحاد جامعه بر اساس منافع مشترکش کمک می کند. به آنها انگیزه می دهد تا با شور و اشتیاق بیشتری علیه دشمنان سیاسی و سرزمینی بجنگند، کشورشان را توسعه دهند و در این راه حتی شهید شوند.

شاید این روش ها اخلاقی نباشند اما برای حفظِ منافعِ مشترک مثلا مرزهای فرهنگی و سرزمینی یک قوم و کشور یا توسعه ی آن کاربرد دارند. برای مثال اگر دینِ اسلام با نفی دینهای دیگر یا انحرافی یا شیطانی دانستن آنها، قبایل عرب جزیره العرب را متحد نمی کرد، اعراب در جغرافیای جهان به این نقش جهانگیر نمی رسیدند، یا مثلا شیعی گری از زمان پیش از فردوسی تا صفویه و حتی اکنون توانسته به استقلالِ فرهنگی و ملی ایران کمک کند.

به دیوها برگردیم. دراین اولین خوانش، دیدیم آنها می توانند نماینده ی دینها، خدایان، قدیسان و مظاهرِ دینی ادیانِ دشمنان یا رقیبان سیاسی باشند. در مطلبِ بعد وجه دیگری از آنها را خواهم خواند.