شاهنامه، خوانشی دیگر ١٣– دیوها کیستند؟ - خوانشِ دوّم: دشمنانِ همسایه

در خوانش پیش دیدیم که وجهی از دیوها به خدایان و مقدسات ادیان رقیب ایران باز می گردد. جادوگری و ماورایی بودن دیوها از این وجه آمده است. اینبار اما به وجهی انسانی تر از شخصیت دیوها می پردازم.

خوشبختانه برخی از دیوهای شاهنامه جغرافیا دارند که نشانیِ خوبی از هویّت آنها به دست می دهد. همان ابتدای شاهنامه سیامک به دست دیوِی به نامِ خَزَروان کشته می شود. خزَروان که همان خَزَربان است آشکارا اهل اطراف دریای خزر است و نماینده ی اقوامی است که آنجا زیسته و پاسش داشته‌اند. شاید هم از اسلافِ همان قوم خَزَران باشد که سابقه ی درگیری با ایرانیان را بسیار داشته اند. خَزَران به لحاظ نژادی مو سرخ و چشم آبی توصیف شده اند و همین است که موضوع کشتن سیامک را جالب می کند. همانند پدرش کیومرث، سیامک که معنای سیاه مو می دهد نیز شخص خاصی نیست بلکه احتمالا به نژادِ غالبِ ایرانیان اطلاق می شده است و کشتنش توسط خزَروان یادآورِ شکستِ اینان از قومی با نژادی دیگر چون خزران است.

موضوعِ دیوهای خزرنشین اینجا تمام نمی شود. کاووس شاه که هوس تسخیر مازندران زیبا را می کند فهرستی طولانی از این دیوان به نبرد ایرانیان می آیند. دیوِ سپید و ارژنگِ دیو و پولادغَندی و سَنجِه نام تعدادی از دیوهای مازندرانی هستند که در این نبرد مقابل رستم قرار می گیرند. حضورِ این همه دیو از این سامان در شاهنامه از نبردی مهمّ بین آنجا و ایران می گوید. بی شک اینها که از سرزمینشان یا دینشان در برابر هجوم ایرانیان حفاظت می کرده اند شاخ و دم نداشته اند اما وقتی می خواهی دشمنت را شکست بدهی نباید دربرچسب زدن به او و مبالغه کردن در توانایی هایش تردید کنی تا هم هم پیروزی هایت را خارق العاده نشان دهی و هم شکست هایت را توجیه کنی.

ماجرای تهمورَثِ دیوگیر هم سرنخ هایی از شخصیت دیوها به دست می دهد. تهمورَث دیوها را شکست می دهد. بسیاری را می کشد و به برخی امان می دهد تا خطّ و سواد یاد ایرانیان بدهند. بله، سواد! چنانکه می دانیم اولین خطّ در بین النهرین (تصویر را ببینید) به وجود آمده است. پس این حضراتِ دیو هم همسایگانِ باسوادِ ایران زمین در غربِ بوده اند که شکست خورده اند و برای اینکه این پیروزی شکوهمند جلوه کند به شکل و شمایلِ دیوها تصویر شده اند.

در این خوانش ها نشان می دهم دیوها ترکیبی از پدیده های غیرِ دلخواه، ناخوشایند یا ناپسند هستند که در اساطیر ایرانی موجوداتی شر و خارق العاده تصویر شده اند. در بخش بعد، دو وجهِ آخر از هویت دیوها را خواهم خواند.